فقدان میانه روی در تشیع

عبدالرحمن الراشد

جامعه شيعي همچون جامعه اهل سنت، دوره قدرت و زمامداری روحانیون خود را می گذراند. البته در میان روحانیون طیف های مختلفی همچون معتدل و افراطی، روشنفکر و محافظه کار، اصلاح طلب و معتقد به حکومت روحانیون وجود دارد. اما با درگذشت سید محمد حسین فضل الله، همه به یاد او افتادند چرا که با رفتن او، یکی از نمادهای اعتدال و میانه روی در جهان اسلام از دست رفت.

شیخ فضل الله را نه تنها به خاطر میانه روی اش به یاد می آوریم، بلکه او در شجاعت سیاسی هم سرآمد بود. او از معدود علمای شیعه بود که بعدها با نظریه ولایت فقیه که به رهبری ایران سلطه و قداست کامل را می دهد، مخالفت کرد. نپذیرفتن ولایت فقیه به معنای نپذیرفن شیوه حکومت در ایران است که قصد دارد با اختیارات خدا گونه، رهبری تمام شیعیان جهان را به دست گیرد؛ ولایت فقیهی که امروز با بحرانی خطرناک در خود ایران روبرو است.

با سرپیچی تعدادی از روحانیون طراز اول شیعه، حکومت ولایت فقیه با یک بحران دست به گریبان شده است. هنگامی که شیخ فضل الله با نظریه ولایت فقیه اعلام مخالفت کرد، در حقیقت زندگی خود را به خطر انداخت. آن هنگام هر کسی که به خود جرأت می داد و در پیروی از رهبری ایران تشکیک می کرد، کار او یا به حصر خانگی می انجامید یا جامعه او را طرد می کرد. بر هیچ کس پوشیده نیست که سید محمد حسین فضل الله به همین دلیل از رهبری شیعیان لبنان کنار گذاشته شد، با وجود این که او بزرگترن و با صلاحیت ترین روحانی شیعه لبنان است. پس از او رهبری شیعیان لبنان را سرسپردگان ولی فقیه جدید در ایران به دست گرفتند.

روشنفکران شیعه همچون روشنفکران اهل سنت از بنیادگرایی دینی در جامعه خود که با ابزار تکفیر آن ها را هدف قرار می دهد، رنج می برند. اما شاید روشنفکران اهل سنت، در حال حاضر از روشنفکران شیعه شجاع تر باشند، چرا که بیش از شیعیان از مراجع دینی خود انتقاد می کنند. در حال حاضر بحث و جدل های گسترده ای در جامعه اهل سنت آغاز شده است، از جمله در جوامع محافظه کار خلیج شاهد پدیده ای نادر از بحث و جدل و رد روبرو است. جالب این که دایره بحث ها وسعت پیدا کرده و روحانیون روشنفکر اهل سنت نه تنها با اعلام اعتراض ها و مخالفت های خود و پافشاری بر آن ها، وارد دایره آن شده اند، بلکه رهبری تغییر فکری را هم در دست گرفته اند.

عجیب نیست که پدیده رهبری دینی در جامعه شیعی به ویزه پس از ظهور آیت الله خمینی رهبر انقلاب ایران، بر روحانیون اهل سنت تأثیر گذاشت که تلاش کردند دایره حضور و نفوذ خود را در جوامع خود، گسترش دهند. اما چالش های موجود در ریشه و چارچوب تفکر سنی، که در آن قداست و سلسله مراتب یافت نمی شود، مانع از رسیدن آن ها به مقصود خود شد. به علاوه آن ها همچون همتایان شیعه خود، به خمس اموال دست پیدا نمی کنند.

شجاعت سید محمد حسین فضل الله بسیار نادر بود به ویژه در جامعه شیعه لبنان که پیش از انقلاب ایران جامعه ای لیبرال بود و رهبری آن مدنی، اما نفوذ ایران بعد از انقلاب در آن که رهبری آن را روحانیون در دست گرفتند، اوضاع را دگرگون کرد. پس از انقلاب شیعیان لبنان علم طایفه مظلوم و محروم از حقوق و منافع را بر افراشتند و آن را سرلوحه خود قرار دادند. حزب الله همچنین قلعه افراط گرایان شیعه به شمار می آید که کاملا تابع و سر سپرده ولایت فقیه در ایران است. به مرور زمان، نفوذ حزب الله و به تبع آن دایره فعالیت روحانیون در لبنان گسترش یافت و با هیمنه سیاسی و دینی خود، عرصه را بر لیبرال های شیعه همچون لیبرال های اهل سنت، تنگ و تنگ تر کرد.

شیخ فضل الله تنها نماد و سنبل مبارزه با تقدیس روحانیون نبود بلکه سرآمد دعوت به ساخت جامعه دینی معتدل نیز بود. او گفتمان نزدیکی و گفت و گو با اهل سنت را رهبری کرد، با این گفته که "سیلی را با سیلی پاسخ بده" زن را برای دست یابی به حقوق خود تشویق کرد و از مسلمانان ساکن اروپا خواست تا تابع قوانین محل اقامت خود باشند، هرچند که با تمایلات دینی آن ها همخوان نباشد.