وَجَعلناكم شعوباً و قبائل لتعارفوا ان اكرمكم عند الله اتقاكم(1) آیه 13 سوره حجرات
ایران كشوری است بزرگ ، با تمدن و فرهنگ غنی و دیرینه ای زیاد ، كه اقوام مختلف با فرهنگ و باورهای مخصوص به خود در آن زندگی می كنند .
بلوچ ها یكی از اقوام اصیل و شناحته شدة ایرانی هستند ، كه به زبان بلوچی ( كه از نزدیكترین خویشاوندان زبان فارسی است ) تكلم می كند و بیشترین جمعیت آنان در سه كشور ایران ، پاكستان و افغانستان بسر می برند .بیشترین جمعیت استان سیستان و بلوچستان را بلوچها تشكیل می دهند و بافت اجتماعی آن قبیله ای و طایفه ای است .همه اقوام ایرانی با توجه به اشتراكات فرهنگی دارای خصلت های اجتماعی مشابهی هستند . اما در عین حال بخاطر تأثیر پذیری از شرایط خاص محیطی و قومی خود تفاوتهایی نیز در خصلتها، باورها و آداب و رسوم آنها مشاهده می شود كه ویژگی های خاص هر قومی را تشكیل می‌دهد . بنابراین بلوچها نیز كه از اقوام با سابقه و شاخص ایرانی هستند دارای نوعی فرهنگ و باورهای خاص و متفاوت می باشند و ممكن است در ذهن كسی این پرسش مطرح شود كه ویژگیهای قومی اجتماعی مردم بلوچ كدام است ؟
برای روشن شدن این سئوال سعی شده است ابتدا كلیاتی از ویژگی های خاص قوم بلوچ بر شمرده شود و سپس چند ویژگی شاخص كه این قوم را از دیگر اقوام متمایز می سازد بیان شود و برای این كار به روش كتابخانه ای عمل شده است .
« بلوچ انسانی آزاده ، مهمان نواز ، راستگو ، ناموس پرست ، دلیر و شجاع ، سخت كوش و جنگجوست . مردمش به تاثیر از شرایط خاص محیط خویش ، پردوام و بردبار هستند كه با حداقل امكانات زندگی می كند . و تحمل آنها در برابر مشكلات و سختیها ، شاید در هیچ یك از طوایف ایران وجود نداشته باشد . در دوستی ثابت قدم و وفادارند و در دشمنی سر سخت و انتقام جو هستند .
بلوچ در شتر سواری ، تیر اندازی ، شكار كردن ، كوهپیمایی ، صحرانوردی و پیاده روی بی‌نظیر است بلوچ ها برای اسلحه و مركب سواری خود ، اهمیتی به سزا قایلند و از این رهگذر در نگهداری و مراقبت آن سخت می كوشند ، از قیود زاید و تعارفات اضافی بركنارند و سادگی و بی‌آلایشی در پندار كردار و گفتار آنها هویداست و به قول و قرار خود اهمیت بسیار می دهند . مردم بلوچستان سخت پایبند به اعتقادات مذهبی و دینی خویشند ، نماز را به موقع و با‌جماعت به جای می آورند و در سخت ترین شرایط روزه می گیرند و شكستن روزه را گناهی بزرگ می شمارند . اعیاد آنان منحصر به اعیاد مذهبی است و در میان اعیاد مذهبی بیشتر از همه برای دو عید فطر و قربان اهمیت قایل هستند و با توجه معتقدات مذهبی خود ، تشریفات ویژه ای برای این دو عید مقرر می دارند » (2) .
تمام افراد خانواده لباس نو می پوشند و برای ادای نماز عید به عیدگاه یا مصلی می روند و پس از اتمام نماز آنهائیكه با یكدیگر كدورتی داشتند همدیگر را در آغوش كشیده و حلالیت می‌طلبند و سپس به دیدار بستگان و خویشاوندان می روند و تا سه روز را ایام عید می دانند .
چند ویژگی شاخص كه قوم بلوچ را متمایز می سازند عبارتند از :
1ـ میارجلی (پناهنده پذیری) 2ـ قول و قرار 3ـ مهمان نوازی 4ـ حشر و مدد 5ـ بجار
6ـ چَنَدء 7ـ بیر یا انتقام 8ـ جن طلاق ( زن طلاق ) 9ـ دیوّان 10 ـ پتّر 11ـ پوشاك .
1ـ میار جَلّی mayārjalli ( با هوت ) (3)
میار و باهوت به معنای پناهنده شدن به كسی و میار جلّی به معنای پناهنده پذیری است . اگر شخصی گناهكار یا مظلومی به علت ترس از جان ، محل سكونت خود را ترك گفته و به سردار یا طایفه ای قوی تر پناه ببرد و از او طلب پناهندگی و حمایت بكند و او نیز با سنجیدن جوانب قبول پناهندگی نماید ، ابتدا پناه دهنده سعی می كند با وساطت مشكل پناهنده خود را با طرف مقابلش حل و فصل نماید ، چنانچه این روش مؤثر نیفتاد . پناه دهنده تا پای جان از پناهنده‌ی خود در مقابل دشمنانش دفاع خواهد كرد(4).
ضرب المثل بلوچی مؤید این موضوع است كه می گوید :
« میار چه تیلگان عزیز ترانت » mayār ča telagan azizterent
یعنی پناهنده از دو چشم انسان عزیزتر است .
در فرهنگ بلوچ كسی كه به پناهنده خودش خیانت كند یا او را تحویل دشمن دهد ، جزء بدترین افراد است
2ـ قول
چنانچه بلوچ به كسی قول بدهد ، نباید هیچگاه به قول خود بی تعهد باشد و از این رو به قول خود وفادار است و این وفاداری و تعهد آنقدر زیاد است كه به صورت ضرب المثل در آمده است (5):
« سرن بروت بله قولن مروت » Saron brot bala kowlon marot
یعنی حاضرم كه سرم از تن جدا شود ، اما بدقولی نكنم .
در اشعار بلوچی موجود است « شیخ مرید » یكی از عشاق معروف حماسی بلوچستان در جلسه بزرگان ( كه هر كدام قولی می دهند) قول می دهد كه هر كس صبح پنجشنبه به درب منزل من بیاید و هر چه بخواهد به او می بخشم ، رقیب عشق او به نام « چاكر » از این قول سوء استفاده می كند و « سائلی » را اجیر می كند و به او می گوید آنقدر سیم و زر به تو می دهم كه برای همیشه از گدایی دست بكشی ، ولی در مقابل از تو می خواهم یك مأموریتی بزرگ برایم انجام دهی ، و آن اینكه صبح روز پنج شنبه به درب منزل شیخ مرید برو و بجای هر گونه طلب مادی ، از او
« خان بی بی » ( هانی ) نامزدش را طلب كن و به او یاد آوری كن كه در مجلس بزرگان قول داده ای ، بدین ترتیب شیخ مرید تسلیم می شود . حاضر می شود آوارگی و دیوانگی را قبول كند و از نامزدش صرف نظر كند اما برای خود عیب می دانست كه قولی را در مجلس بزرگان داده بود نقض كند.(7)
3ـ مهمان دوستی
مهمان نوازی مردم بلوچستان ریشه در فرهنگ اسلامی آنها دارد و از این نظر شهره خاص و عام وضرب المثل هستند . مهمان دوستی مردم بلوچ خصلتی پسندیده است كه در بین همه اقشار غنی و فقیر بلوچ وجود دارد . مهمان نوازی و پذیرایی از مهمان با صمیمیت و احساس خاصی همراه است ؛ این خصلت از دیر باز در میان مردم بلوچ وجود داشته است . همیشه بهترین امكانات خود را نگه می دارد و آنرا از زن و فرزند دریغ داشته كه شاید مهمانی بیاید . (8)
بوده اند افرادی كه هیچگاه به تنهایی غذا نمی خورند و به انتظار می نشستند تا مهمانی از راه برسد . در همه منازل بلوچستان مهمانخانه و در همه روستاهایش مسافرخانه وجو دارد تا مهمان را پذیرایی كنند .
4ـ حَشَر و مَدَد hasar – o – madad
حشر و مدد به معنی همیاری و تعاون گروهی افراد در كارهاست . تنها زیستن برای فرد بلوچ مفهوم ندارد ، و تنهایی به منزله نابودی است ، از این روی در مسیر زندگی و مقابله های نا برابر با طبیعت خشن آموخته است كه همواره در كنار قوم و همكیشان خود زندگی كند تا از هر گونه گزند و آسیبی در امان بماند ، بنابراین وجود اصطلاح حَشَر و مدد كه یكی از انگیخته های حیاتی و اجتماعی قوم بلوچ است خود گواه این مدعا است . حشر و مدد نوعی تعاون و همیاری است كه افراد از روی خلوص نیت و مهربانی بدون دریافت مزدی برای یكدیگر انجام می دهند . ما حصل این كار ممكن است متوجه فرد یا یك جامعه گردد . اموری از قبیل : ساختن مدرسه ، خانه ، برنج كاری درو محصول ، ساخت و لای روبی قنوات ، سد آبی ، دفاع ، در حشر و مدد بلوچی كه از افتخارات قومی است نهفته می باشد (9).
5ـ بجّار bejār ( كمك در امر ازدواج )
یكی از پسندیده ترین و مفید ترین سنت های قوم بلوچ كه در میان شرفی ترین اقوام و ملل كمتر می توان نظیر آنرا یافت ، موضوع « بجّار » است ، بجّار یعنی كمك و همراهی مادی با جوان و داماد كه می خواهد ازدواج نموده تشكیل خانواده دهد . هر چند بجار شامل حال جوان غنی و فقیر هر دو می شود ، ولی مسلم است عقلا و دانشمندان بلوچ برای كمك و همراهی با جوان كم بضاعت رسم بجار را عمومیت داده اند تا موجب خجلت و انفعال جوان محتاج نشود . از طرف دیگر جوانی كه ازدواج می كند و جامعه هزینه آنرا می پردازد ، مكلف است به نوبت خود در « بجّار » جوانان آینده كه قصد ازدواج دارند شركت كند و دین خویش را به اجتماع بپردازد . مبلغ بجّاری بستگی به میزان و توانایی و همت فرد دارد و بیشتر از جانب خویشاوندان است و می تواند نقدی یا غیر نقدی مثل فرش و قالی و بز و گوسفند و … باشد(10) .
6ـ چَندَء čanda ( كمك به امورات دینی )
مردم مسلمان بلوچ در كنار شركت در مراسم بجار ( كه برای ازدواج است ) و حشر و مدد (كه تعاون در امور اجتماعی است ) ، برای ساخت و بنای مساجد ، حوزه های علمیه ، مخارج طلاب، حقوق مدرسین و دیگر امورات دینی ، با پرداخت وجوه نقدی و غیر نقدی (مثل مصالح ساختمانی) در مراسم چندء شركت می كنند . علمای دین ، متصدیان مساجد و حوزه های علمیه كه قصد تعمیرات یا ساخت و ساز بناهای دینی را دارند ، در نمازهای عید فطر واضحی یا نمازهای جمعه از مردم طلب كمك می كنند . آنهائیكه كمك های عمده ای می كنند ، اسامی شان یادداشت می شود، سپس برای جمع آوری كمك های نقدی بقیه نمازگزاران ، افرادی مشخص شده كه با در دست داشتن لنگی بین تمام صفوف نمازگزاران دور می زنند و كمكهای نقدی مردم را جمع آوری می‌كنند. در این منطقه ساخت مكانهای دینی از مراسم چندء و پرداخت زكات تامین می شود و مردم كمكهای فراوانی می نمایند و در این موارد از دولت كمتر كمكی دریافت می كنند (11) .
7ـ بیر beyr به معنای انتقام است
اگر به شخصی یا طایفه‌ای صدمه و خسارتی وارده شده و یا كسی كشته شود و شخص خاطی از عمل خود اظهار ندامت نكند و عذر خواهی ننماید ، باید منتظر انتقام طرف انتقام طرف مقابل باشد و تا هر زمانی كه شرایط و موقعیت برایش فراهم شد انتقام خود را می گیرد . در شعر یكی از شعرای محلی كینه بلوچ چنین وصف شده است :
سنگ اگان چاتانی بُن ء ریزانت seng aga čatani bonā reyzant
كینگ چه ء مردانی دِلء كنزانت keynag ča mardāni delā kenzant
بیر بلوچانی تا دو صد سالا beyr baločāni tā dosad sālā
لسئین اهوگ انت دو دنتانین lasaeyn āhoogant do dantānin
هر گاه سنگهای بزرگ ته چاه فرسوده و تجزیه شود
آنگاه ممكن است كینه نیز از دل مرد جابجا شود
انتقام بلوچ بعد از گذشت دویست سال
همانند آهویی جوان دو دندان تازه است (12)
8ـ قسم جن طلاق ( زن طلاق ) j antalāk
بلوچهای برای اعلام تعهد ، وفای به عهد ، پیمان ، اعلام برائت از اتهامات وارده و همچنین برای عملی نمودن سخنان و حتمی ساختن انتقام خود از شخصی یا طایفه ای ، قسم زن طلاق یاد می كنند و از آنجائیكه در ناموس پرستی تعصبی خاص دارند اغلب قسم جن طلاق یاد می‌كنند كه راه برگشت ندارد و با كفاره هم جبران نمی شود و بعد از ادای این قسم تا آخرین توان بر عملی كردن عهد و پیمان و گفتة خود اقدام می كند در غیر این صورت زنش مطلقه می شود .
می توان گفت زن طلاق مهمترین قسم بلوچهاست چنانچه در حالت عصبانیت گفته شود بسیاری از حوادث و درگیری ها را به دنبال خواهد داشت(13) .
9ـ دیوّان diwān
دیوّان در ادبیات دری، در معنی وزارتخانه ، اداره ، دفترخانه ، دفتر محاسبه بكار رفته است . اما در جامعه بلوچی به معنای مجلس و همایش است . بزرگان و ریش سفیدان قوم یا اقوام در یك محل معین گرد هم می آیند و به رتق و فتق كارهای مهم مردمی می پردازند ، كه به این تجمع «دیوّان » می گویند .
دیوّان برای حل اختلاف دو شخص یا دو طایفه ، مشخص كردن میزان مال و مهریه عروس و … تشكیل می شود . همچنین به مجلس میهمانی عروسی كه میهمانان دور هم جمع می شوند و یا مكانی كه شعراء و خوانندگان موسیقی اجرا می كنند ، همایش های شعر و ادب و بزرگداشت دانشمندان را هم دیوّان می گویند(14).
10ـ پَتّر pattar
پتّر را می توان به معنی پذیرش قصور و اشتباه تلقی كرد ، بدینصورت كه اگر بین دو شخص یا دو قوم اختلافات شخصی ، خانوادگی و فامیلی وجود آمده باشد ، یا در اثر درگیری و برخورد كسی زخمی یا كشته شود ، در این موارد جهت جلوگیری از گسترش دامنه‌ی اختلاف و انتقام گیری ، بزرگان طایفه ، بهمراه شخص خطا كار برای اظهار ندامت و پیشمانی و پذیرفتن اشتباه خود و ارزش و احترام دادن به مظلوم زیان دیده به خانه او رفته و ضمن قبولی تقصیر از او معذرت خواهی می كنند و حاضر به پرداخت خسارت می شوند كه در اكثر موارد متهم و خطاكار بخشیده می شود . و خسارت های پرداخت شده او بعد از مدتی به او برگردانده می شود(15).
11ـ پوشاك
از شاخص های ظاهری مرد و زن بلوچ كه وی را از اقوام دیگر متمایز می سازد پوشاك بلوچ است كه بخاطر موقعیت جغرافیایی و گرمای زیاد منطقه و كار و تلاش مردم و دلایل دیگر شكل خاصی به خود گرفته است . سوزن دوزی زن بلوچ بر لباس خود در دهها طرح و نقشه جزو صنایع دستی مهم كشور به شمار می رود و شهرت جهانی پیدا كرده است .
نتیجه
خصلتهای موجود در جامعه قبیله ای و عشیره ای بلوچ در هر نقطه ای از بلوچستان كه باشد به معیارهای خاص خود استوار است ، شرایط زیست محیطی در كنار عوامل دیگر كه بر اثر گذشت زمان رنگ و معیار و ارزش به خود گرفته است و فرهنگی را بوجود آورده است كه تحت هیچ عنوان حاضر نیست ازآن دست بر دارد . هر چند كه بعضی از این خصلتها امروز از دیدگاه دیگران رنگ ضد ارزش به خود گرفته باشد . اصرار این قوم بر حفظ ویژگی‌هایش او را از دیگر اقوام متمایز ساخته است .
حسام رايانه ناهوك
ایران كشوری است بزرگ ، با تمدن و فرهنگ غنی و دیرینه ای زیاد ، كه اقوام مختلف با فرهنگ و باورهای مخصوص به خود در آن زندگی می كنند .
بلوچ ها یكی از اقوام اصیل و شناحته شدة ایرانی هستند ، كه به زبان بلوچی ( كه از نزدیكترین خویشاوندان زبان فارسی است ) تكلم می كند و بیشترین جمعیت آنان در سه كشور ایران ، پاكستان و افغانستان بسر می برند .بیشترین جمعیت استان سیستان و بلوچستان را بلوچها تشكیل می دهند و بافت اجتماعی آن قبیله ای و طایفه ای است .همه اقوام ایرانی با توجه به اشتراكات فرهنگی دارای خصلت های اجتماعی مشابهی هستند . اما در عین حال بخاطر تأثیر پذیری از شرایط خاص محیطی و قومی خود تفاوتهایی نیز در خصلتها، باورها و آداب و رسوم آنها مشاهده می شود كه ویژگی های خاص هر قومی را تشكیل می‌دهد . بنابراین بلوچها نیز كه از اقوام با سابقه و شاخص ایرانی هستند دارای نوعی فرهنگ و باورهای خاص و متفاوت می باشند و ممكن است در ذهن كسی این پرسش مطرح شود كه ویژگیهای قومی اجتماعی مردم بلوچ كدام است ؟
برای روشن شدن این سئوال سعی شده است ابتدا كلیاتی از ویژگی های خاص قوم بلوچ بر شمرده شود و سپس چند ویژگی شاخص كه این قوم را از دیگر اقوام متمایز می سازد بیان شود و برای این كار به روش كتابخانه ای عمل شده است .
« بلوچ انسانی آزاده ، مهمان نواز ، راستگو ، ناموس پرست ، دلیر و شجاع ، سخت كوش و جنگجوست . مردمش به تاثیر از شرایط خاص محیط خویش ، پردوام و بردبار هستند كه با حداقل امكانات زندگی می كند . و تحمل آنها در برابر مشكلات و سختیها ، شاید در هیچ یك از طوایف ایران وجود نداشته باشد . در دوستی ثابت قدم و وفادارند و در دشمنی سر سخت و انتقام جو هستند .
بلوچ در شتر سواری ، تیر اندازی ، شكار كردن ، كوهپیمایی ، صحرانوردی و پیاده روی بی‌نظیر است بلوچ ها برای اسلحه و مركب سواری خود ، اهمیتی به سزا قایلند و از این رهگذر در نگهداری و مراقبت آن سخت می كوشند ، از قیود زاید و تعارفات اضافی بركنارند و سادگی و بی‌آلایشی در پندار كردار و گفتار آنها هویداست و به قول و قرار خود اهمیت بسیار می دهند . مردم بلوچستان سخت پایبند به اعتقادات مذهبی و دینی خویشند ، نماز را به موقع و با‌جماعت به جای می آورند و در سخت ترین شرایط روزه می گیرند و شكستن روزه را گناهی بزرگ می شمارند . اعیاد آنان منحصر به اعیاد مذهبی است و در میان اعیاد مذهبی بیشتر از همه برای دو عید فطر و قربان اهمیت قایل هستند و با توجه معتقدات مذهبی خود ، تشریفات ویژه ای برای این دو عید مقرر می دارند » (2) .
تمام افراد خانواده لباس نو می پوشند و برای ادای نماز عید به عیدگاه یا مصلی می روند و پس از اتمام نماز آنهائیكه با یكدیگر كدورتی داشتند همدیگر را در آغوش كشیده و حلالیت می‌طلبند و سپس به دیدار بستگان و خویشاوندان می روند و تا سه روز را ایام عید می دانند .
چند ویژگی شاخص كه قوم بلوچ را متمایز می سازند عبارتند از :
1ـ میارجلی (پناهنده پذیری) 2ـ قول و قرار 3ـ مهمان نوازی 4ـ حشر و مدد 5ـ بجار
6ـ چَنَدء 7ـ بیر یا انتقام 8ـ جن طلاق ( زن طلاق ) 9ـ دیوّان 10 ـ پتّر 11ـ پوشاك .
1ـ میار جَلّی mayārjalli ( با هوت ) (3)
میار و باهوت به معنای پناهنده شدن به كسی و میار جلّی به معنای پناهنده پذیری است . اگر شخصی گناهكار یا مظلومی به علت ترس از جان ، محل سكونت خود را ترك گفته و به سردار یا طایفه ای قوی تر پناه ببرد و از او طلب پناهندگی و حمایت بكند و او نیز با سنجیدن جوانب قبول پناهندگی نماید ، ابتدا پناه دهنده سعی می كند با وساطت مشكل پناهنده خود را با طرف مقابلش حل و فصل نماید ، چنانچه این روش مؤثر نیفتاد . پناه دهنده تا پای جان از پناهنده‌ی خود در مقابل دشمنانش دفاع خواهد كرد(4).
ضرب المثل بلوچی مؤید این موضوع است كه می گوید :
« میار چه تیلگان عزیز ترانت » mayār ča telagan azizterent
یعنی پناهنده از دو چشم انسان عزیزتر است .
در فرهنگ بلوچ كسی كه به پناهنده خودش خیانت كند یا او را تحویل دشمن دهد ، جزء بدترین افراد است
2ـ قول
چنانچه بلوچ به كسی قول بدهد ، نباید هیچگاه به قول خود بی تعهد باشد و از این رو به قول خود وفادار است و این وفاداری و تعهد آنقدر زیاد است كه به صورت ضرب المثل در آمده است (5):
« سرن بروت بله قولن مروت » Saron brot bala kowlon marot
یعنی حاضرم كه سرم از تن جدا شود ، اما بدقولی نكنم .
در اشعار بلوچی موجود است « شیخ مرید » یكی از عشاق معروف حماسی بلوچستان در جلسه بزرگان ( كه هر كدام قولی می دهند) قول می دهد كه هر كس صبح پنجشنبه به درب منزل من بیاید و هر چه بخواهد به او می بخشم ، رقیب عشق او به نام « چاكر » از این قول سوء استفاده می كند و « سائلی » را اجیر می كند و به او می گوید آنقدر سیم و زر به تو می دهم كه برای همیشه از گدایی دست بكشی ، ولی در مقابل از تو می خواهم یك مأموریتی بزرگ برایم انجام دهی ، و آن اینكه صبح روز پنج شنبه به درب منزل شیخ مرید برو و بجای هر گونه طلب مادی ، از او
« خان بی بی » ( هانی ) نامزدش را طلب كن و به او یاد آوری كن كه در مجلس بزرگان قول داده ای ، بدین ترتیب شیخ مرید تسلیم می شود . حاضر می شود آوارگی و دیوانگی را قبول كند و از نامزدش صرف نظر كند اما برای خود عیب می دانست كه قولی را در مجلس بزرگان داده بود نقض كند.(7)
3ـ مهمان دوستی
مهمان نوازی مردم بلوچستان ریشه در فرهنگ اسلامی آنها دارد و از این نظر شهره خاص و عام وضرب المثل هستند . مهمان دوستی مردم بلوچ خصلتی پسندیده است كه در بین همه اقشار غنی و فقیر بلوچ وجود دارد . مهمان نوازی و پذیرایی از مهمان با صمیمیت و احساس خاصی همراه است ؛ این خصلت از دیر باز در میان مردم بلوچ وجود داشته است . همیشه بهترین امكانات خود را نگه می دارد و آنرا از زن و فرزند دریغ داشته كه شاید مهمانی بیاید . (8)
بوده اند افرادی كه هیچگاه به تنهایی غذا نمی خورند و به انتظار می نشستند تا مهمانی از راه برسد . در همه منازل بلوچستان مهمانخانه و در همه روستاهایش مسافرخانه وجو دارد تا مهمان را پذیرایی كنند .
4ـ حَشَر و مَدَد hasar – o – madad
حشر و مدد به معنی همیاری و تعاون گروهی افراد در كارهاست . تنها زیستن برای فرد بلوچ مفهوم ندارد ، و تنهایی به منزله نابودی است ، از این روی در مسیر زندگی و مقابله های نا برابر با طبیعت خشن آموخته است كه همواره در كنار قوم و همكیشان خود زندگی كند تا از هر گونه گزند و آسیبی در امان بماند ، بنابراین وجود اصطلاح حَشَر و مدد كه یكی از انگیخته های حیاتی و اجتماعی قوم بلوچ است خود گواه این مدعا است . حشر و مدد نوعی تعاون و همیاری است كه افراد از روی خلوص نیت و مهربانی بدون دریافت مزدی برای یكدیگر انجام می دهند . ما حصل این كار ممكن است متوجه فرد یا یك جامعه گردد . اموری از قبیل : ساختن مدرسه ، خانه ، برنج كاری درو محصول ، ساخت و لای روبی قنوات ، سد آبی ، دفاع ، در حشر و مدد بلوچی كه از افتخارات قومی است نهفته می باشد (9).
5ـ بجّار bejār ( كمك در امر ازدواج )
یكی از پسندیده ترین و مفید ترین سنت های قوم بلوچ كه در میان شرفی ترین اقوام و ملل كمتر می توان نظیر آنرا یافت ، موضوع « بجّار » است ، بجّار یعنی كمك و همراهی مادی با جوان و داماد كه می خواهد ازدواج نموده تشكیل خانواده دهد . هر چند بجار شامل حال جوان غنی و فقیر هر دو می شود ، ولی مسلم است عقلا و دانشمندان بلوچ برای كمك و همراهی با جوان كم بضاعت رسم بجار را عمومیت داده اند تا موجب خجلت و انفعال جوان محتاج نشود . از طرف دیگر جوانی كه ازدواج می كند و جامعه هزینه آنرا می پردازد ، مكلف است به نوبت خود در « بجّار » جوانان آینده كه قصد ازدواج دارند شركت كند و دین خویش را به اجتماع بپردازد . مبلغ بجّاری بستگی به میزان و توانایی و همت فرد دارد و بیشتر از جانب خویشاوندان است و می تواند نقدی یا غیر نقدی مثل فرش و قالی و بز و گوسفند و … باشد(10) .
6ـ چَندَء čanda ( كمك به امورات دینی )
مردم مسلمان بلوچ در كنار شركت در مراسم بجار ( كه برای ازدواج است ) و حشر و مدد (كه تعاون در امور اجتماعی است ) ، برای ساخت و بنای مساجد ، حوزه های علمیه ، مخارج طلاب، حقوق مدرسین و دیگر امورات دینی ، با پرداخت وجوه نقدی و غیر نقدی (مثل مصالح ساختمانی) در مراسم چندء شركت می كنند . علمای دین ، متصدیان مساجد و حوزه های علمیه كه قصد تعمیرات یا ساخت و ساز بناهای دینی را دارند ، در نمازهای عید فطر واضحی یا نمازهای جمعه از مردم طلب كمك می كنند . آنهائیكه كمك های عمده ای می كنند ، اسامی شان یادداشت می شود، سپس برای جمع آوری كمك های نقدی بقیه نمازگزاران ، افرادی مشخص شده كه با در دست داشتن لنگی بین تمام صفوف نمازگزاران دور می زنند و كمكهای نقدی مردم را جمع آوری می‌كنند. در این منطقه ساخت مكانهای دینی از مراسم چندء و پرداخت زكات تامین می شود و مردم كمكهای فراوانی می نمایند و در این موارد از دولت كمتر كمكی دریافت می كنند (11) .
7ـ بیر beyr به معنای انتقام است
اگر به شخصی یا طایفه‌ای صدمه و خسارتی وارده شده و یا كسی كشته شود و شخص خاطی از عمل خود اظهار ندامت نكند و عذر خواهی ننماید ، باید منتظر انتقام طرف انتقام طرف مقابل باشد و تا هر زمانی كه شرایط و موقعیت برایش فراهم شد انتقام خود را می گیرد . در شعر یكی از شعرای محلی كینه بلوچ چنین وصف شده است :
سنگ اگان چاتانی بُن ء ریزانت seng aga čatani bonā reyzant
كینگ چه ء مردانی دِلء كنزانت keynag ča mardāni delā kenzant
بیر بلوچانی تا دو صد سالا beyr baločāni tā dosad sālā
لسئین اهوگ انت دو دنتانین lasaeyn āhoogant do dantānin
هر گاه سنگهای بزرگ ته چاه فرسوده و تجزیه شود
آنگاه ممكن است كینه نیز از دل مرد جابجا شود
انتقام بلوچ بعد از گذشت دویست سال
همانند آهویی جوان دو دندان تازه است (12)
8ـ قسم جن طلاق ( زن طلاق ) j antalāk
بلوچهای برای اعلام تعهد ، وفای به عهد ، پیمان ، اعلام برائت از اتهامات وارده و همچنین برای عملی نمودن سخنان و حتمی ساختن انتقام خود از شخصی یا طایفه ای ، قسم زن طلاق یاد می كنند و از آنجائیكه در ناموس پرستی تعصبی خاص دارند اغلب قسم جن طلاق یاد می‌كنند كه راه برگشت ندارد و با كفاره هم جبران نمی شود و بعد از ادای این قسم تا آخرین توان بر عملی كردن عهد و پیمان و گفتة خود اقدام می كند در غیر این صورت زنش مطلقه می شود .
می توان گفت زن طلاق مهمترین قسم بلوچهاست چنانچه در حالت عصبانیت گفته شود بسیاری از حوادث و درگیری ها را به دنبال خواهد داشت(13) .
9ـ دیوّان diwān
دیوّان در ادبیات دری، در معنی وزارتخانه ، اداره ، دفترخانه ، دفتر محاسبه بكار رفته است . اما در جامعه بلوچی به معنای مجلس و همایش است . بزرگان و ریش سفیدان قوم یا اقوام در یك محل معین گرد هم می آیند و به رتق و فتق كارهای مهم مردمی می پردازند ، كه به این تجمع «دیوّان » می گویند .
دیوّان برای حل اختلاف دو شخص یا دو طایفه ، مشخص كردن میزان مال و مهریه عروس و … تشكیل می شود . همچنین به مجلس میهمانی عروسی كه میهمانان دور هم جمع می شوند و یا مكانی كه شعراء و خوانندگان موسیقی اجرا می كنند ، همایش های شعر و ادب و بزرگداشت دانشمندان را هم دیوّان می گویند(14).
10ـ پَتّر pattar
پتّر را می توان به معنی پذیرش قصور و اشتباه تلقی كرد ، بدینصورت كه اگر بین دو شخص یا دو قوم اختلافات شخصی ، خانوادگی و فامیلی وجود آمده باشد ، یا در اثر درگیری و برخورد كسی زخمی یا كشته شود ، در این موارد جهت جلوگیری از گسترش دامنه‌ی اختلاف و انتقام گیری ، بزرگان طایفه ، بهمراه شخص خطا كار برای اظهار ندامت و پیشمانی و پذیرفتن اشتباه خود و ارزش و احترام دادن به مظلوم زیان دیده به خانه او رفته و ضمن قبولی تقصیر از او معذرت خواهی می كنند و حاضر به پرداخت خسارت می شوند كه در اكثر موارد متهم و خطاكار بخشیده می شود . و خسارت های پرداخت شده او بعد از مدتی به او برگردانده می شود(15).
11ـ پوشاك
از شاخص های ظاهری مرد و زن بلوچ كه وی را از اقوام دیگر متمایز می سازد پوشاك بلوچ است كه بخاطر موقعیت جغرافیایی و گرمای زیاد منطقه و كار و تلاش مردم و دلایل دیگر شكل خاصی به خود گرفته است . سوزن دوزی زن بلوچ بر لباس خود در دهها طرح و نقشه جزو صنایع دستی مهم كشور به شمار می رود و شهرت جهانی پیدا كرده است .
نتیجه
خصلتهای موجود در جامعه قبیله ای و عشیره ای بلوچ در هر نقطه ای از بلوچستان كه باشد به معیارهای خاص خود استوار است ، شرایط زیست محیطی در كنار عوامل دیگر كه بر اثر گذشت زمان رنگ و معیار و ارزش به خود گرفته است و فرهنگی را بوجود آورده است كه تحت هیچ عنوان حاضر نیست ازآن دست بر دارد . هر چند كه بعضی از این خصلتها امروز از دیدگاه دیگران رنگ ضد ارزش به خود گرفته باشد . اصرار این قوم بر حفظ ویژگی‌هایش او را از دیگر اقوام متمایز ساخته است .
حسام رايانه ناهوك
No comments:
Post a Comment