بلوچهای مهاجر آفریقا گزارش کارگاه «مهاجرت بلوچ‌های ایرانی به شرق آفریقا»

گزارش کارگاه «مهاجرت بلوچ‌های ایرانی به شرق آفریقا»

همزمان با هفته «پژوهش» دانشگاه سیستان‌وبلوچستان، میزبان سخنرانی جناب دکتر امیربهرام عرب‌احمدی عضو هیأت علمی دانشگاه تهران و رایزن فرهنگی سابق ایران در شرق آفریقا کشورهای «تانزانیا» و«زیمبابوه» بود.
 دکتر عرب احمدی که تحقیقاتی در مورد بلوچ‌های مقیم آفریقا انجام داده است، با دعوت دانشگاه سیستان‌وبلوچستان، به زاهدان آمده بود، تا حاصل تحقیقات خود را در اختیار دانشجویان این دانشگاه قرار دهد. آنچه در پی می‌آید گزارشی از سخنرانی دکتر عرب احمدی در کارگاه «مهاجرت بلوچ‌های ایرانی به شرق آفریقا» است که روز چهارشنبه 26 آذر 1394 ایراد شده است.

مراحل مهاجرت بلوچ‌ها به سواحل شرق آفریقا

بلوچ‌های ایرانی طی سه مرحله به سواحل شرق آفریقا رخت سفر بسته‌اند؛ ابتدا حدود سال ۱۶۶۳میلادی به رهبری «میر شهداد کوتاه» از طریق کشور عمان با همراهی و تشویق پادشاهان این کشور و به‌عنوان نیروی نظامی و محافظان مخصوص این پادشاهان راهی سواحل شرقی آفریقا شده‌اند. بار دوم حدود سال ۱۸۵۰ میلادی و بار سوم بعد از انقلاب اسلامی در ایران یعنی در سال۱۹۷۹موج دیگری از بلوچ‌ها با هماهنگی و تشویق مهاجران قبلی راهی شرق آفریقا شده‌اند.

تسلط عمانی‌ها به سواحل شرق آفریقا

گروهی از عرب‌های مسلمان که به سواحل شرق آفریقا هجرت کردند و در کنیا و تانزانیا سکونت یافته بودند، به‌تدریج مبارزات آشکار و پنهانی را علیه استعمار آغاز کردند. آنها برای مبارزه پرتغالی‌ها از عمانی‌ها که دریانوردان ماهری بودند، تقاضای کمک نمودند که سرانجام عمانی‌ها پس از چندین جنگ غیرمنظم توانستند، پرتغالی‌ها در سال 1698م شکست‌ دهند و بر سواحل شرق آفریقا سیطره یابند.

علت مهاجرت بلوچ‌ها به سواحل شرق آفریقا

بلوچ‌ها از قدیم با عمانی‌ها در ارتباط بودند. چنان‌که هنوز هم باهم در ارتباط هستند. زمانی که عمانی‌ها پرتغالی‌ها را شکست دادند، به فکر توسعه حکومت‌شان افتادند. به بلوچ‌ها اعتماد خاصی داشتند. به همین خاطر بلوچ‌ها را جذب کردند و در طول این دوره و تا پیش از ورود انگلیسی‌ها به منطقه، بلوچ‌ها رفته‌رفته در سواحل جزایر شرق آفریقا ازجمله در مناطقی از تانزانیا و کنیا سکونت یافته و به دلیل شجاعت و جنگجویی خود مورد اعتماد کامل سلاطین عمانی بودند. به‌گونه‌ای که عمانی‌ها، پست‌های کلیدی و حساسی مانند: محافظت از پادشاهان، حراست پادگان‌ها و مراکز نظامی و اقتصادی را به آنها واگذار کردند. علاوه بر آن بلوچ‌ها از احترام کامل سلاطین عمانی برخوردار بودند و به‌طوری‌که شیخ مبارک از اعراب مزروعی حاکم بر مومباسا در سال 1860م مسجدی برای بلوچ‌ها تاسیس نمود و در زنگبار نیز مسجدی برای آنها احداث کرد.

استعمار انگلیسی‌ها بر شرق افریقا

پس از ورود انگلیسی‌ها به شرق آفریقا و خلع عمانی‌ها، بلوچ‌ها که تا آن زمان وظیفه عمده آنها، حفاظت از سلاطین عمانی بود، جذب مشاغل دیگری شده و برخی به تجارت روی آوردند.
 گروهی از این بلوچ‌ها نیز از طریق کاروان‌های تجاری و با هدف ورود به بازارهای این مناطق ، رهسپار مناطق داخلی تانگانیکا و اوگاندا شدند. و به‌تدریج در بخش‌هایی از مناطق داخلی تازانیا، اوگاندا، کنیا و کنگو دموکراتیک استقرار یافتند و با زنان بومی این مناطق ازدواج کردند.
 برخی از آنها در شهرهای زنگبار و مومباسا به فروشندگی روی آوردند و تعدادی نیز به استخدام پلیس در آمدند و به درجات بالایی در ادارات پلیس زنگبار و مومباسا نایل گشتند.

بلوچ‌های اوگاندا

مهاجرین مذکور در کشور «اوگاندا» با حدود ۱۵۰۰۰ نفر جمعیت بیشترین حضور را دارند که حدود 250سال قبل از عمان به «زنگبار» و سپس «اوگاندا» رفته‌اند. در دوره حاکمیت سلطان سعید بر زنگبار، شخصی به‌نام «عیسی بن حسین» از بلوچ‌ها بوده است. او در سال1852 به دربار شاه سونا از شاهان «سلسله‌ی بوگاندا» حضور یافت و در گارد محافظتی شاه منصوب گشت. وی در جنوب اوگاندا به تجارت عاج فیل پرداخت و پس از مرگ شاه سونا اوگاندا را ترک گفت. بعدها و در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی گروه‌های دیگری از بلوچ‌ها به‌تدریج از زنگبار رهسپار اوگاندا شدند و در مناطق مختلف این کشور استقرار یافتند. بلوچ‌های فعلی در اوگاندا در حومه‌ی «کامپالا»، «ماساکا» و «سوروتی» و «آروا» اقامت دارند و به تجارت و اداره بنگاه‌ها و مجتمع‌های بزرگ کشاورزی اشتغال دارند.

بلوچ‌های کنیا

اکثر بلوچ‌های کنیا هم‌اکنون در شهر«مومباسا» اقامت دارند و هرچند آمار دقیقی از بلوچ‌های ساکن این شهر وجود ندارد ولی به نظر می‌رسد در حدود پنج هزار نفر بلوچ در مومباسا زندگی می‌کنند که شامل منطقه‌ای اختصاصی به نام «ماکادارا» می‌شود.
آنها در این شهر دارای یک مسجد و یک سالن بزرگ اجتماعات هستند و معمولا مراسم  خود را در این مرکز برگزار می‌کنند.

بلوچ‌های تانزانیا

بخش عمده‌ی بلوچ‌های تانزانیا که مخلوطی از نسل قدیم و مهاجران چند دهه اخیر به شمار می‌روند، بیشتر در شهرهای«ایرینگا»، «امبیا» و روستاهای این دو شهر سکونت دارند. بلوچ‌های ساکن روستاهای «روجه وا» قدیم‌ترین بلوچ‌های منطقه ارینگا می‌باشند. بر اساس گفته‌ی سالخوردگان بلوچ، آنها در سال‌های اولیه‌ی اقامت خود در این منطقه مزارع آباد و پررونقی داشته‌اند. و اولین سیستم کانال‌کشی و آب‌رسانی را در روستای مزبور ایجاد کرده‌اند.
 بلوچ‌های ساکن «ایرینگا» و «امبیا» دارای تشکیلات منظمی می‌باشند و فعالیت آنها تحت نظارت کمیته‌ی بلوچ‌های تانزانیا قرار دارد. آنها دارای مسجد، درمانگاه و مدرسه بوده و مدیریت چند پروژه‌ی کشاورزی بزرگ را به عهده دارند.
 تعداد اندکی از بلوچ‌ها نیز در «کائومه» در حومه‌ی «باگامویو» زندگی می‌کنند. این بلوچ‌ها که از حدود دویست سال قبل در این شهر اقامت داشته‌اند در زمره‌ی قدیمی‌ترین جماعات بلوچ در تازانیا به شمار می‌روند و خود را «واشومی» می‌خوانند.

نسل سوم بلوچ‌های تانزانیا در دهه‌های 1950 تا اوایل دهه 1970 میلادی از شهرهای زاهدان، سرباز، نیکشهر، چابهار، قصرقند، به امید آینده‌ای بهتر عازم این کشور شده و همچون نسل اول بلوچ‌ها در ایرینگا، امبیا، تابورا و انزگا اقامت گزیدند. برخی از این بلوچ‌ها بعد‌ها به کشورهای اروپایی ازجمله سوئد مهاجرت کردند.

بلوچ‌های کنگوی دموکراتیک

تعداد کمی از بلوچ‌ها در کشور «کنگو» نیز سکونت دارند. و در مناطق جوگو و بونیا زندگی می‌کنند و تعدادشان از بلوچ‌های تانزانیا ، اوگاندا و کنیا کمتر است.

نقش بلوچ‌ها در عرصه‌ی اقتصاد و سیاست
 شغل اصلی بلوچ‌های شرق آفریقا تجارت است و آنها علاوه بر خریدوفروش وسایل و لوازم مختلف مدیریت چند مجتمع بزرگ کشاورزی را به عهده دارند که به بلوچ‌های فعال در بخش کشاورزی «ننگارانی» می‌گویند که احتمالا از واژه‌ِ بلوچی «ننگار» به معنای ابزار شخم زدن زمین گرفته شده است.
 آنها نیز مدیریت تعدادی از شرکت‌ها و مؤسسات بزرگ تجاری را در کشورهای شرق آفریقا به عهده دارند و نیز برخی از بلوچ‌ها، از حیث تحصیلات دانشگاهی در سطح بالایی قرار دارند و در مشاغلی همچون پزشکی، وکالت، استاد دانشگاه افسر پلیس و دیگر مشاغل اداری فعالیت می‌کنند.
 هرچند که بلوچ‌ها چندان علاقه‌ای به سیاست و ورود به آن چندان اقبالی نشان نداده‌اند، اما معدود افرادی هم که ورود یافته‌اند به اوج موفقیت دست پیداکرده‌اند که نمونه‌اش «ناصرعلی» سفیر «کنیا» در عمان است.
 و نیز «رستم عزیز» از اعضای با نفوذ حزب حاکم «تانزانیا» و نماینده یک دوره مجلس این کشور بوده است که سرمایه‌اش در حدود «یک میلیارد دلار امریکا» تخمین زده می‌شود. وی از اعضای یک خانواده موفق بلوچ در عرصه سیاست و اقتصاد به شمار می‌آید که در بخش الکترونیک و موبایل شرق آفریقا فعالیت دارد و برادرش هنگام سفر هاشمی رفسنجانی به تانزانیا مترجم سخنرانی او از زبان فارسی به زبان سواحلی بود.

هویت و فرهنگ
 بلوچ‌های شرق آفریقا توانسته‌اند دین، مذهب و زبان خود را حفظ کنند. آنان حنفی مذهب هستند و بیشترشان غیر از نسل اول مهاجران بلوچ زبان خود را حفظ کرده‌اند و حتی برخی نیز با زبان فارسی آشنایی دارند. آنان با تاسیس انجمن‌های فرهنگی، نسل جوان را با زبان و مذهب خود آشنا ساخته‌اند و نیز با سفر به بلوچستان پیوندهای خانوادگی و قومی را حفظ کرده‌اند. حتی برخی از زنان و مردان بلوچ در آفریقا، پوشش بلوچی دارند.
 گرچه نخستین گروه از مهاجران بلوچ با درآمیختن با مردم بومی این مناطق تا حدود زیادی هویت، زبان و فرهنگ قومی خود را از دست داده‌اند. اصراری به حفظ آن نداشته‌اند. اما گروه دوم و سوم مهاجران ضمن تلاش برای حفظ اصالت هویتی، فرهنگی و نژادی خویش از ازدواج با مردم بومی آفریقا پرهیز کرده و توانسته‌اند خود را به‌عنوان یک اقلیت قوی فرهنگی و قومی در کشورهای مذکور به اثبات برسانند.

ارتباط با جوامع بومی شرق آفریقا
 برخلاف هندی‌ها مقیم آفریقا، بلوچ‌ها به‌دلیل ارتباطات عمیق فرهنگی و اجتماعی خود با بومیان و درنتیجه ازدواج با اعراب و بومیان در زمره‌ی اقلیت‌های غیربومی مورد علاقه سیاه‌پوستان شرق آفریقا به شمار می‌آیند و طی سه قرن و نیم حضور خود در این منطقه همواره با استقبال و پذیرش بومیان مواجه بوده‌اند. 
 بلوچ‌های شرق آفریقا در زمره‌ی سالم‌ترین جوامع غیربومی منطقه به شمار رفته و کهن‌سالان و روسای آنان، به تلاش برای منزه نگه‌داشتن جامعه‌ی خود می‌پردازند و بر رعایت ارزش‌های اخلاقی تاکید دارند.

تاثیر مهاجران بلوچ بر فرهنگ شرق آفریقا
 هرچند هدف اصلی بلوچ‌ها از مهاجرت به شرق آفریقا بر مبنای نظامی‌گری و تجارت بوده است، آنها توانسته‌اند در سایه‌ی روابط با بومیان منطقه بر فرهنگ و زبان آنان تاثیر گذارند. چنان‌که امروزه در واژه‌های زبان سواحلی حدود ۵۰۰ واژه ثبت‌شده از فارسی رواج دارد که از طریق همین مهاجران بلوچ و مهاجران شیرازی، وارد این زبان شده است. حدود ۳۰ واژه بلوچی نیز در این زبان وجود دارد ازجملهshawl به معنای شالی، cherehana به معنای چرخ‌خیاطی پدال‌دار پایی، karkhanah/karakana به معنای کارخانه و کارگاه از واژه‌هایی به شمار می‌روند که توسط بلوچ‌ها به زبان سواحلی انتقال یافتند.
 آنان نیز در استحکام ساختار زبان سواحلی نقش مهمی ایفا نموده‌اند و برخی از دانشمندان بلوچ تاثیر عمیقی بر دستور زبان سواحلی بر جا نهاده‌اند از شیخ «شهاب‌الدین چراغ الدین» از مومباسا و معلم « محمد کمال خان» از دارالسلام از دانشمندان معاصر بلوچ‌اند که در تدوین قواعد زبان سواحلی و تألیف کتب درس ابتدایی نقش مهمی داشته‌اند. همچنین «نورجهان زیدی» شاعره بلوچ از چهره‌های بزرگ ادبی شرق آفریقاست که نخستین شاعر زبان سواحلی بود که به دریافت جایزه‌ی ادبی رئیس‌جمهور کنیا در سال 1974 نایل آمد. نیز دکتر «سام میرزا» بلوچ مومباسایی ساکن لس‌آنجلس کتاب‌های ارزشمندی در زبان سواحیلی دارد. علاوه بر آن برخی از سنت‌های موسیقی بلوچی مانند «گواتی» در شرق آفریقا توسط بلوچ‌ها راه یافته است.

•