شهرستان ایرانشهر دارای یکی از اصیل ترین انواع قالی در کشور ما است . اگر امروزه نامی از قالی ایرانشهر نیست ، هم به دلیل زوال نیروهای تولید قالی در این منطقه و هم به دلیل اطلاعات اندک و گاه نادرستی است که از ایرانشهر داریم.
در طی سال ها استفاده ی نادرست از زمین های کشاورزی ، رفته رفته زمین ها شور شد و این سرزمین به ویرانی کشیده ، بطوریکه امروزه ایرانشهر ، بعد از آن آبادانی شاید محروم ترین بخش کشور ما باشد.
تا به حال ایرانشهر از نظر تاریخی کمتر توجه قرار گرفته و این کوتاهی بی شتر از جانب خودمان است. کار جدی روی جغرافیای تاریخی آن نشده و در نتیجه فرهنگ بومی آن ، چنان که باید شناخته نیست.
کمترین چیزی که می توانیم بگوییم این است که بافته های منطقه بسیار غنی است ، زیرا این قوم از قرن ها پیش است که قالی و گلیم می بافند و نمد تولید می کنند.
در نوشته های اوایل دوران اسلامی ، مکران ( ایرانشهر و نواحی اطراف آن) دارای بهترین بافته های ابرایشمی وپشمی توصیف شده است . اگرچه از دوران های پیش از اسلامی بافته ای بدست نیامده است، شهرت بافته های آن در آغاز دوره ی اسلامی نشان از سابقه ای طولانی و درخشان دارد. به طوریکه غلات ، ابریشم و چارپایان آن معروف بود.
وجود تیره های فراوان ایلی ، بطوریکه اصلا با جمعیت کنونی ایرانشهر متناسب نیست ، نشان از آن دارد که روزگاری بسیار پرجمعیت و آبادان بوده است و مردم که به بستگی های کهن و ریشه دار خود ، بویژه در پیوند های خویشاوندی و قومی ، علاقمند بوده اند، دست کم نام ایل ، طایفه یا تیره ی خود را حفظ کرده اند .
درست است که رویدادهای مشخص در تاریخ ایرانشهر به ویرانی آن کمک شایانی کرده است ، که حمله ی تیمور یکی از آن ها است ، اما زوال تولید در ایرانشهر کند و همراه با تغییرات جغرافیایی بوده است و یکی از علل بارز آن روش نادرست آبیاری است . مجموع عوامل تاریخی وجغرافیایی و در سیصدسال اخیر استعماری ، ایرانشهر را از یک ناحیه ی زرخیز به یک منطقه ی وحشی و خشک تبدیل کرد . سرزمینی که محصولات قدیم آن اغلب از بین رفته و در کشاورزی به گندم و جو قناعت شده است .
این حوادث چنان بوده است که متاسفانه از تولیدات قدیم ایرانشهر جز چند نمونه در مجموعه ها چیزی در دست نداریم. این تعداد هم صرفا برحسب اتفاق از گزند روزگار مصون مانده است . خوشبختانه همین مقدار اندک ، راه ما را بسوی سنت کهن بافندگان ایرانشهر می گشاید .
در قسمت اول تلاش شد با معرفی کوتاه و قرار دادن مصاحبه یکی از افراد قالی باف منطقه بلوچستان اندکی با این هنر آشنا شویم. در ادامه برای تکمیل این هنر آرایه آرایه های زیبای بکار رفته در قالی بافی ایرانشهر را به همراه توصیف مختصری از آنها آورده شده است:
آرایه ی گل میخی : حاشیه ی قالی ترکیبی است از تکرار یک گل میخ و یک شاخه ی درخت وگل ، چهار خالک در میان دو جفت ابروی عروس را نشان می دهد.
آرایه ی لوزی ریزه : این آرایه از تکرار لوزی های ریز پشت سرهم شکل یافته است و معمولا در حاشیه بکار می رود .
« آرایه ی ستاره : این ستاره به شکل هشت پره ی هندسی روی قالی دیده می شود ومعمولا همراه با آرایه ی لوزی تودرتو و آرایه های جاپرکن ریز دیگر بصورت یک در میان بافته می شود .»
آرایه ی لوزی نشانی : نقش مایه ای به شکل یک لوزی با دو نلبکی در دو گوشه ی بالا و پایین زائده هایی شبیه مرغک در دو گوشه ی دیگر که معمولا به صورت میان مایه به کار می رود وشبیه نشان است .
آرایه ی لوزی وفانوس : حاشیه ای به شکل لوزی های مکرری که در دو گوشه ی هریک به خط هیا مرز حاشیه چسبیده و دو گوشه دیگرش به لوزی های مجاور وصل است یا اندکی از آن ها فاصله دارد .
« آرایه ی مار پیچ ، کچک سفید ، شوشکی : این نقش مایه حاشیه ای است به شکل هفت و هشت تایی ، ساخته شده از مته های مورب وپهن .»
آرایه ی مربعی : حاشیه های به شکل تکرار مربع های کوچک گوشه به گوشه در دو طرف خطی در وسط حاشیه .
آرایه ی مرغک : بخشی از نقش مایه به شکل یک خط کوتاه .
آرایه ی موجی : نقش مایه ای به شکل موج هایی منحنی یا با خط راست شکسته .
آرایه میخی : نقش مایه ای به شکل لوزی کوچکی د رانتهای یک خط کوتاه . وقتی این نقش تکرار میشود حاشیه ای را به شکل میخ های مکرر که ساقه هایشان بر یک خط عمود است نشان می دهد .
آرایه ی مهر : دسته ای از نقش مایه های قالی به شکل های متنوع از قبیل : لوزی ، پروانه ، چهار مثلث در الگوی یک مربع و دو مثلث متقابل به راس ،گاه تودرتو یا آراسته با نوار یا نقش های دیگر.
آرایه نلبکی :نقش مایه ای به شکل یک خط راست که دو سرش اندکی به یک طرف شکسته است .
آرایه نیمک ، نیم گل : نصفی از یک نقش مایه است.
« آرایه هشت پر : نقش مایه ای به شکل گلی هشت برگ که برگ های آن معمولا لوزی یا متوازی الاضلاع و ابعاد آن چنان است که گل در امتداد یک قطر کشده تر به نظر می آید و از تکرار این آرایه ی حاشیه نیز پوشش می یابد .»
آرایه ی هشت چلنگ : نقش مایه ای بصورت یک لوزی ساده با تودرتو با هشت مرغک که ممکن است فقط در گوشه های لوزی باشد یا بر اضلاع آن .
آرایه ی هشت گل : نقش مایه ای یه شکل گلی با هشت برگ که هرکدام یک مثلث کشیده است که راس آن در وسط گل قرار دارد .
آرایه ی کارچک : نقش مایه ای یا حاشیه ای به شکل دندانه که اغلب به صورت مثلث های متداخل دو رنگ در می آید .
« آرایه ی کجاوه : نقش مایه ی قالی به شکل خطی شکسته و منتظیم که آرایشی شبیه موج دارد و در هر بطن رو به بالا یا پایین آن یک مثلث یا شکلی در الگوی مثلث قرار دارد. تزیین آن به صورت های مختلف به ویژه با مرغک صورت میگرد . قبلا کجاوه هم در متن وهم در حاشیه اصلی می آمده است ولی امروزه تنها در حاشیه اصلی می آید.»
آرایه ی چپات اشتر : نقش مایه ای به شکل دو خشت که در بخشی از یک گوشه شان باهم مشترک اند و در محل اتصال آن ها ، یک چهار گوشی است که آن را از طرفین ، دو نقش که دم هر یک منتهی به یک چتر ، در فضا بین دو خشت اصلی می شود ، در برگرفته اند . هر چتر را دو مجلک تزیین میکند. در بالا و پایین چهار گوش میانی نیز یک مجلک و بعد از آن یک مثلث ساده یا منقوش قرار دارد . در داخل گوشه ی بالایی یک خشت زیر قرار دارد. و فقط در نقشه چیات اشتر بین گل های اصلی به کار می رود .
آرایه ی گل دار: دسته ای از حاشیه های اصلی که عنصر اصلی ان ها نشان یا نقش مایه های کاملا هندسی دیگری دارد شکل گلی آن ، نمادی از یک پروانه را نیز به نمایش می گذارد.
آرایه ی گل گرد : نقش مایه ای به شکل گلی با هششت برگ لوزی وبسیار شبیه هشت پر می باشد . ولی در همه جهت متقارن است .
آرایه ی گل میخ ، گل میخی : نقش مایه ای در قالی به شکل دو نوار متقاطع که پنچ مربع ، لوزی یا متوازی الاضلاع می سازد .
آرایه ی چار شخلکی : نقش مایه یا حاشیه ای به شکل مربع که ضلع های آن از هر طرف کمی ادامه یافته است .
آرایه چراغ آمیزی : نقش مایه ای به شکل یک چراغ آویزدار وپایه دار .
آرایه حصیری : حاشیه ای به شکل نوارهایی که شبیه حصیر در هم بافته شده اند .
آرایه ی دودنی : نقش مایه قالی شبیه گوشواره ای مثلثی با چند رشته آویزه که گرفته از شکل آویزی از غوزه های اسپند است که برای دفع چشم زخم دربسیاری از نقاط ایران در خانه ومغازه آویخته میشود .
آرایه ی رتیلی : نقش مایه ای به شکل ساده شده ی رتیل یا عنکوبت به صورت های گوناگون از جمله دو لوزی تودرتو با هشت مرغک .
آرایه ی مرغک : نقش مایه ای به شکل یک خط خمیده یا شکسته .
آرایه ی سه شخلکی : نقش مایه ای به شکل دو خط موازی که خط سومی بر آن ها عمود است .
آرایه ی شاخه : نقش مایه ای به شکل شاخه ای که برگ گل یا شاخه های فرعی داشته باشد .
آرایه ی ستاره برگ ، شابرگ: نقش مایه ای به شکل برگی بسیار درشت .
آرایه ی دندان مار ، پنجه ای : نقش مایه حاشیه ای به شکل تکرار نوار ساده با شکسته با دو رنگ متفاوت .
آرایه ی ابروی عروس : نقش مایه ای به شکل کمان یا خط شکسته کوتاهی که خم یا گوشه آن به سمت بالا یا پایین است وممکن است تنهایا مکرر ( بالای هم یا کنار هم ) باشند . گاهی نیز خط عمودی از وسط ابروهای بالا هم می گذرد.
آرایه ی اشتر یا شتر : نقش مایه ای به شکل ساده شده یا تزیین یافته .
آرایه ی بلگک : نقش مایه یا یه شکل یک برگ ساده شده که اغلب در حاشیه بکار می رود.
آرایه ی برگ موز : نقش مایه ای به شکل ساده یا تزیین شده برگ درخت موز کامل یا ناقص.
آرایه ی پای مرغ : نقش مایه ای به شکل ساده شده ی پنجه ی مرغ.
آرایه ی پروانه : نقش مایه ای به شکل دو مثلث کامل یا گوشه بریده که از محل یک راس یا گوشه بریده به همه چسبیده اند .گاه پروانه با تزیینات ریز هم می آیند.
آرایه ی پنج شخلکی : نقش مایه ای به شکل مربعی کوچک که ضلع های آن از هر طرف کمی ادامه یافته و دو خط کوتاه دیگر نیز از وسط دو ضلع مقابل آن خارج می شود.
« آرایه پیچ : طرحی به شکل درخت یا بوته ای دارای یک ساقه ی بلند گاه تقریبا به طول متن فرش وشاخه هایی د راطراف که هر شاخه حداقل یک برگ ، مثلا برگ تاک .»
آرایه ی تختک : نقش مایه ای به شکل لوزی یا مربعی که یک + یا * در درون آن قرار دارد .
آرایه ی درخت : نقش مایه ای به شکل ساده یا تزیین یافته ی انواع درختان به آن اشکال متوع و گاه کاملا متقارن .
آرایه ی جانماز : نقش مایه ی گلی و الگوی اصلی محراب است وبیش تر برای بافت قالی کوچک که بر روی آن نماز می گذارند به کار می رود .
گردآوری و تنظیم : عطیه آذرشب
بازنشر تفتان ایران از سری مقالات فرهنگ بلوچ / انسان شناسی و فرهنگ
No comments:
Post a Comment